By 
حرم امام رضا یکی از قدیمی ترین و تاریخی ترین مکان های زیارتی شهر مشهد است که دچار تحولات بسیاری در طول سالیان طولانی بوده است. بافت تاریخی مشهد محل شکل گیری هسته اولیه این شهر بوده که در اطراف معماری داخلی حرم امام رضا واقع شده است. معماری این بنای مذهبی از آغاز تاکنون تغییرات زیادی کرده که دانستن آن ها می تواند به شناخت بهتر آن کمک کند. ساختار اولیه حرم چندین بار بازسازی و تغییر یافته است که آخرین بار مرمت هایی شامل بازسازی کامل طاق و گنبد حرم انجام گرفت.
تاریخ معماری داخلی حرم امام رضا
بنای اولیه حرم امام رضا علیه السلام حدودا ده سال پیش از شهادت ایشان ساخته شد. در ابتدا این بنا شامل یک چهارطاقی ساده با سقف و ارتفاع کم و ورودی کوتاه بود بدون هیچ گونه تزئیناتی. پس از آن در قرن دوم هجری تغییراتی در معماری اطراف حرم انجام شد. دیواری بلند اطراف حرم کشیده شد تا نقش بارگاه و ارگ را ایفا کند. حرم، محور اصلی شهر بود و محدوده آن از محدوده بیرونی تفکیک شده بود. تا قرن سوم هجری تغییرات اساسی در ساختار و معماری حرم انجام نشد.
معماری داخلی حرم امام رضا در دوران غزنویان
در دوره غزنویان برای حرم اما رضا مناره ای ساخته شد. معماری این بنا در آن دوران به طور کلی از طرح آرامگاه امیر اسماعیل سامانی الهام گرفته بود. ساختار حرم با الگوبرداری از چهارطاقی های ساسانی شکل گرفت اما با این تفاوت که از آجر و کتیبه های مذهبی استفاده شد. گنبد بنا که در این دوره ساخته شد کوتاه و دو پوسته بود و از الگوهای معماری غزنویان الهام گرفته شده بود.
معماری بنا در دوره سلجوقیان
سلجوقیان در دوره حکومت خود بر ضریح معماری داخلی حرم امام رضا به طور کامل مرمت و تزئیناتی انجام دادند. از جمله این تغییرات می توان به ساختن گنبد روی سازه اصلی اشاره کرد. همچنین کاشی هایی بسیار زیبا با نقوش هشت ضلعی به نام کاشی های سنجری در تزئین ساختمان به کار گرفته شد که امروزه این کاشی ها توسط قاب های شیشه‌ای بزرگ مورد مراقبت و حفاظت قرار گرفت ه‌اند تا از آسیب های احتمالی در امان بمانند. در مجموع سلجوقیان با انجام تعمیرات و تزیینات در دوره خود زیبایی و شکوه مضاعفی به این بنای مذهبی بخشیدند.
معماری داخلی حرم امام رضا در دوره خوارزمشاهیان
در دوران حکومت خوارزمشاهیان، تزئینات جدیدی به معماری حرم امام رضا افزوده شد. از جمله این تزئینات می توان به دو محراب با تزئینات کاشی چینی نما اشاره کرد. همچنین کاشی های تزئینی برجسته ای در اطراف سردر ورودی حرم نصب شد که حاوی دو بیت شعر فارسی بود. در کل می توان گفت که خوارزمشاهیان تلاش کردند تا با اضافه کردن تزئینات جدیدی چون کاشی ها و محراب های تزئینی در معماری و زیباسازی حرم نقش موثری را ایفا کنند.
تغییرات بنای حرم در دوران تیموریان
مسجد گوهرشاد که یکی از باشکوه ترین آثار مذهبی دوره تیموری محسوب می شود در این دوران به معماری داخلی حرم امام رضا افزوده شد. دیگر الحاقیات ارزشمند این دوره عبارت بودند از: دو رواق دارالحفاظ و دارالسیاده که دو ساختمان مهم دولتی بودند؛ مدرسه ریزاد که یک مدرسه مهم آموزشی بود؛ مدرسه دو در که نام دیگری برای یک مدرسه تاریخی بو؛. مدرسه سابق بالاسر که در ابتدا به ضلع غربی دارالسیاده وصل بود اما اکنون بخشی از رواق دارالولایه است. این ساختمان ها در دوره حکومت تیموریان ساخته شده و نشانگر اهمیت آن دوره تاریخی در توسعه بنای حرم امام رضا است.
معماری حرم امام رضا در دوران صفویه
با تثبیت مذهب شیعه در دوران صفویه، بناها و آثار متعددی در محوطه حرم امام رضا افزوده شد. نخستین بار ضریح طلایی در حرم نصب و گنبد و گلدسته آن طلاکاری شد. در عهد شاه عباس اول صفوی، صحن انقلاب کاملا ساخته شد. همچنین رواق های دارالفیض، توحیدخانه، گنبد حاتم خانی و الله وردی خان و رواق شیخ بهاء الدین به محوطه حرم افزوده شدند. شاه عباس اول، مدارس حوزه را مرمت کرد و رواق دارالسیاده را بازسازی نمود. گنبد حرم نیز طلاکاری مجدد شد. به فرمان وی توسعه صحن عتیق، احداث ایوان شمالی، اتاق ها و غرفه ها و سردرهای جدیدی در محوطه و معماری داخلی حرم امام رضا صورت پذیرفت.
بنای حرم امام رضا در دوره افشاریه
در دوران حکومت افشاریه، صحن تیموری طلاکاری و مرمت شد. دیوارهای حرم دوباره رنگ آمیزی گردید. همچنین گلدست های در شمال صحن انقلاب بر فراز ایوان عباسی ساخته شد و به همراه ایوان جنوبی صحن عباسی طلاکاری گردید. علاوه بر این، مناره دومی در حرم در فراز ایوان عباسی در مدت 40 روز ساخته شد و همراه با ایوان طلاکاری گردید تا زیبایی و شکوه بیشتری را به بنا بدهد. در مجموع، در دوران افشاریه بازسازی و تزئینات جدیدی برای صحن و حرم امام رضا انجام گرفت تا زیبایی آن افزایش پیدا کند.
معماری داخلی امام رضا در دوران قاجار
رواق دارالضیافه و سومین ضریح حرم در این دوران احداث شدند. بنای صحن آزادی (که بعدا صحن نو نامیده شد) در سال 1233 ساخته شد و ایوان غربی آن طلاکاری شد. همچنین رواق دارالسعاده در محوطه بین صحن آزادی و رواق گنبد حاتم خانی در سال 1251 احداث شد. مدرسه علی نقی میرزا که بعدا به رواق دارالذکر تغییر نام داد، در همین دوره ساخته شد. در کل مهم ترین احداثات معماری داخلی حرم امام رضا در این دوران شامل احداث رواق ها، ضریح ها و مدرسه بود که باعث بازسازی و زیباسازی حرم شد.
دوران پهلوی و معماری حرم امام رضا
در دوره پهلوی طرح های توسعه ای بسیاری در مجموعه حرم امام رضا انجام شد. خشت های طلایی گنبد در سال ۱۳۵۳ با آب طلا رنگ آمیزی مجددا شدند. همچنین ساختمان های اطراف مجموعه تغییر کاربری داده و به بخش هایی از حرم تبدیل شدند. مسجد زنانه، مسجد ریاض و گنبد اپک میرزا به صحن هایی تبدیل شدند و فضاهای دیگری مانند رواق پس پشت، راهرو سقاخانه و محوطه چهل چراغ سابق به بخش هایی از حرم افزوده شدند.
صندوق عباسی نیز تعویض و با صندوق سنگی حاج حسین حجارباشی جایگزین شد. ضریح چهارم نیز در این دوره نصب شد. ساخت موزه و بازسازی نقاره خانه از دیگر اقدامات دوره پهلوی در مجموعه امام رضا (ع) بود.
در دوران انقلاب اسلامی
پس از انقلاب اسلامی توسعه و گسترش حرم امام رضا با جدیت دنبال شد. در نتیجه این طرح ها، فضای داخلی بنا توسعه یافت و استحکام گنبد افزایش پیدا کرد. علاوه بر این دری های جدیدی در ورودی بنا ساخته شد. صحن های جمهوری اسلامی، پیامبر اعظم، هدایت و کوثر در این دوره احداث شدند. رواق امام خمینی نیز در این بازه زمانی به بنا اضافه گشت. مساحت مجموعه به طور قابل توجهی از 12 هکتار در گذشته به 70 هکتار در سال 1392 افزایش پیدا کرد. به این ترتیب طرح توسعه حرم پس از انقلاب با موفقیت به اجرا درآمد.
بخش های شاخص معماری داخلی حرم امام رضا
در ادامه این راهنما به معرفی شاخص ترین و زیباترین بخش های حرم امام رضا می پردازیم.
ضریح حرم امام رضا
ضریح محل استقرار بدن مطهر امام رضا است. این ضریح ابتدا در سمت چپ حرم قرار داشت. در طول تاریخ ضریح های مختلفی نصب شد که اولی در زمان شاه تهماسب از جنس چوب و طلا بود. دومی در سال ۱۱۶۰ توسط شاهرخ میرزا از جنس فولاد مرصع ساخته شد. سومی در سال ۱۲۳۸ با ورقه های طلاکوب و طوق های طلای جواهر ساخته شد. این ضریح در سال ۱۳۳۸ به موزه منتقل شد. چهارمی در سال ۱۳۳۸ توسط ذوفن اصفهانی با موادی همچون طلا، نقره و چوب گردو ساخته شد. پنجمین ضریح بعد از یک مسابقه هنری با طرحی از استاد فرشچیان طی سال های ۷۲ تا ۷۹ از فولاد و چوب گردو ساخته شد.
گنبد حرم امام رضا
اولین گنبد حرم امام رضا (ع) توسط سلطان سنجر در قرن ششم هجری از کاشی ساخته شد. این گنبد سپس بارها مورد بازسازی و تعمیر قرار گرفت. گنبد حال حاضر از آجر ساخته شده و روی آن را با الواح مسی پوشانده اند که خود پوششی از طلا دارد. آخرین بازسازی تزئینات گنبد در زمان شاه عباس بود. گنبد دارای دو پوشش در سقف و بالای حرم است که پوشش سقف قبه خوانده می شود. کتیبه های موجود در اطراف گنبد توسط علیرضا عباسی به خط ثلث نوشته شده است.
مناره های حرم امام رضا
در مجموعه معماری داخلی حرم امام رضا دو مناره مهم وجود دارد که هر دو با روکش طلا پوشانده شده اند. مناره اول در کنار گنبد و مناره دوم در بالای ایوان عباسی قرار گرفته است. مناره نخست همزمان با ساخت گنبد ساخته شده اما مناره دوم مربوط به دوره پادشاهی نادرشاه افشار است. با وجود فاصله زیاد مناره ها از هم، وقتی کسی از جنوب وارد مجموعه می شود انگار گنبد میان دو مناره قرار گرفته است. این ویژگی معماری مناره هاست که با توجه به موقعیت شان به این شکل طراحی شد ه‌اند تا گنبد را محاط کنند.
ایوان های حرم
برخی از برجسته ترین مشخصات معماری داخلی حرم امام رضا (ع) ایوان های آن هستند. ایوان جنوبی که به ایوان طلا معروف است در قرن نهم شده و از خشت های طلا ساخته شده است. ارتفاع آن ۲۱ متر است. ایوان عباسی در زمان شاه عباس صفوی و با ارتفاع ۲۲ متر ساخته شد. ایوان غربی دارای ارتفاع ۲۴ متر است و ساعت بزرگی بر آن قرار دارد. ایوان شرقی یا ایوان نقاره خانه ۲۶ متر ارتفاع دارد و ساختمان نقاره خانه بر آن قرار گرفته است. نقاره در طول سال به جز ایام سوگواری هر روز در دو نوبت ۱۰ دقیقه پیش از طلوع و غروب برای اعلام پایان وقت نماز نواخته می شود.
کلام آخر
با توجه به الگوهای معماری متفاوت به کار رفته در معماری داخلی حرم امام رضا و همچنین طراحی فضای خارجی آن، می توان نتیجه گرفت که معماران در هر دوره تاریخی سعی کرده اند با الهام از سبک های متعدد معماری ایرانی و اسلامی، فضایی منحصر به فرد را طراحی کنند تا بازدیدکنندگان را تحت تأثیر قرار دهد. برای کسب اطلاعات بیشتر درباره جزئیات معماری این بنای زیبا، می توانید با بهترین شرکت های طراحی و دکوراسیون داخلی تهران مشورت کنید.
By 
